Γιώργος Σταθάκης – Ψυχολόγος

Είναι γεγονός πως η ψυχοθεραπεία στη χώρα μας δεν είναι νομικά κατοχυρωμένη, γεγονός που περιπλέκει τα πράγματα και θολώνει το τοπίο. Αυτό όμως δε σημαίνει πως ένα άτομο που ενδιαφέρεται να ξεκινήσει ψυχοθεραπεία δεν μπορεί να αναζητήσει τον θεραπευτή του βάσει ορισμένων κριτηρίων. Πρωτίστως, χρειάζεται να επιβεβαιώσει πως ο θεραπευτής είναι νόμιμος κάτοχος άδειας άσκησης επαγγέλματος ψυχολόγου ή ψυχιάτρου και έπειτα να πληροφορηθεί για το πλαίσιο εκπαίδευσής του στο Γνωσιακό-Συμπεριφοριστικό μοντέλο, γεγονός που θα του επιτρέψει να αναζητήσει πληροφορίες για το ίδιο το πλαίσιο, τις προδιαγραφές που πληροί ως προς τα διεθνή πρότυπα εκπαίδευσης στο συγκεκριμένο μοντέλο και στοιχεία σχετικά με την ποιότητα των σπουδών που παρέχει στους εκπαιδευόμενούς του. Φυσικά η επάρκεια ενός ειδικού είναι αποτέλεσμα πολλών παραμέτρων, ωστόσο η εκπαίδευσή του αποτελεί μια βασική προϋπόθεση.

Πολλοί είναι οι λόγοι που μπορεί να ωθήσουν ένα άτομο να αναζητήσει ψυχοθεραπεία. Ζητήματα άγχους και διαχείρισής του, αίσθημα θλίψης και συναισθηματικές δυσκολίες, προβλήματα στις διαπροσωπικές σχέσεις, θέματα αυτοπεποίθησης, επικοινωνίας, διεκδικητικότητας, προσαρμογής σε σημαντικές αλλαγές, διαχείρισης κρίσης, πένθους, διατροφικές δυσκολίες κ.α. Για την ανακούφιση των παραπάνω η οικογένεια και οι φίλοι μπορούν να είναι σημαντικές πηγές υποστήριξης, δεν μπορούν όμως να υποκαταστήσουν την επαγγελματική βοήθεια ενός ειδικού, κατάλληλα εκπαιδευμένου και καταρτισμένου. Δεν υπάρχει κάποια σαφής και γενικά ισχύουσα οδηγία σχετικά με το πότε χρειάζεται να ξεκινήσει κανείς ψυχοθεραπεία. Η στιγμή, όπως συμβαίνει και με το αίτιο, για τον καθένα μας μπορεί να διαφέρει. Δυστυχώς όμως, συχνά, οι άνθρωποι στερούν από τον εαυτό τους τη δυνατότητα να λάβουν βοήθεια μέσω της ψυχοθεραπείας καθώς μπορεί να αρνούνται την ύπαρξη του προβλήματος, να μεταθέτουν διαρκώς τη διαχείρισή του, να φοβούνται την αποτυχία της διαδικασίας, να υποτιμούν την αποτελεσματικότητά της ή ακόμα και να διατηρούν διάφορες προκαταλήψεις σχετικά με την ψυχοθεραπεία, παρόλο που στις μέρες έχει γίνει μεγάλη πρόοδος ως προς την άρση τους και την απενοχοποίηση. Ένας “οδηγός” αναφορικά με το πότε θα ήταν ωφέλιμο ή αναγκαίο να ξεκινήσω μια ψυχοθεραπευτική διαδικασία είναι η αίσθηση μιας συνεχούς δυσφορίας ή η συνειδητοποίηση ότι, εδώ και καιρό, έχει κάτι αλλάξει στη λειτουργικότητά μου σχετικά με τον τρόπο που ανταπεξέρχομαι στις καταστάσεις και βιώνω την καθημερινότητά μου. Η ψυχική μας υγεία είναι εξίσου σημαντική με τη σωματική και η φροντίδα της συνδέεται άμεσα με την ποιότητα ζωής που απολαμβάνουμε.

Πράγματι υπάρχουν ορισμένες περιπτώσεις κατά τις οποίες ο θεραπευτής μπορεί να αρνηθεί να αναλάβει έναν θεραπευόμενο. Αυτές περιλαμβάνουν το να ανήκει ο θεραπευόμενος στο οικογενειακό ή φιλικό περιβάλλον του θεραπευτή ή αντίστοιχα το να είναι στον στενό κύκλο κάποιου άλλου θεραπευόμενου με τον οποίο ο θεραπευτής βρίσκεται σε θεραπεία. Επιπλέον, ο θεραπευτής ενδέχεται να μην είναι κατάλληλα εκπαιδευμένος προκειμένου να διαχειριστεί το αίτημα που φέρνει ο θεραπευόμενος ή μπορεί να προκύψει κάποια διαφωνία σχετικά με τον τρόπο λειτουργίας του θεραπευτικού πλαισίου. Ωστόσο, σε κάθε από τις παραπάνω περιπτώσεις, ο θεραπευτής οφείλει να παραπέμψει τον θεραπευόμενο σε κάποιον συνάδελφο ή καποιον φορέα που να μπορεί να τον αναλάβει και να του παρέχει τη βοήθεια που χρειάζεται.

Βασικός στόχος της πρώτης συνεδρίας είναι να γνωριστούν θεραπευτής και θεραπευόμενος. Αρχικά ο θεραπευτής επιδιώκει να κατανοήσει τους λόγους που οδήγησαν τον θεραπευόμενο να αναζητήσει θεραπεία, τον τρόπο εκδήλωσης της δυσκολίας ή των δυσκολιών του θεραπευόμενου στον παρόντα χρόνο καθώς και να συλλέξει κάποιες πρώτες πληροφορίες σχετικά με τον χρόνο/τρόπο έναρξης και διατήρησής τους. Ουσιαστικά, διερευνά το αίτημα του θεραπευόμενου με το οποίο προσέρχεται για θεραπεία ή ακόμα και τον βοηθά να το διαμορφώσει, τις φορές που μοιάζει να είναι κάπως ασαφές και ακαθόριστο. Επιπλέον, ενημερώνει για την τήρηση απορρήτου και τις περιπτώσεις άρσης αυτού, παρουσιάζει το πλαίσιο συνεργασίας και ενημερώνει για διάφορα διαδικαστικά ζητήματα, όπως συχνότητα, διάρκεια, κόστος, τρόπο πληρωμής, πιθανότητα ακύρωσης κ.α., με σκοπό τη σύναψη ενός θεραπευτικού συμβολαίου με το οποίο καλούνται να συμμορφώνονται και οι δύο πλευρές.

Κατά τη διάρκεια της ψυχοθεραπευτικής διαδικασίας, και με τη βοήθεια του θεραπευτή, είναι ζητούμενο ο θεραπευόμενος να κάνει συνδέσεις της βιογραφίας του με τις παρούσες δυσκολίες του, να έρθει σε μεγαλύτερη επαφή με τις σκέψεις, τα συναισθήματα και τα κίνητρά του, αυξάνοντας την αυτοενημερότητά του, να βελτιώσει υπάρχουσες ή και να αναπτύξει νέες δεξιότητες διαχείρισης των κατστάσεων, να αρχίσει να κατανοεί και να διαχειρίζεται αποτελεσματικότερα τα προβλήματά του. Η ψυχοθεραπεία είναι μια σύνθετη διαδικασία στο πλαίσιο της οποίας συμβαίνουν διάφορες ψυχικές διεργασίες και, επιπλέον, η σχέση θεραπευτή και θεραπευόμενου, όπως σε κάθε σχέση, διακινεί διάφορα πράγματα και στις δύο μεριές.Η πορεία προς την αλλαγή πιθανά να περάσει από διάφορα στάδια και παρότι δεν είναι, φυσικά, για όλους η ίδια είναι σημαντικό να έχουμε στο μυαλό μας πως συνήθως δεν πρόκειται για μια ευθεία διαδρομή αλλά για μια πορεία με καμπύλες από τις οποίες δεν πρέπει να αποθαρρυνθεί προκειμένου να μπορέσει να φτάσει στον προορισμό του.

Σημαντικό κομμάτι της Γνωσιακής-Συμπεριφοριστικής ψυχοθεραπείας είναι η “δουλειά για το σπίτι” η οποία μπορεί να περιλαμβάνει διάφορες τεχνικές και μεθόδους. Μέσω αυτής επιχειρείται η εφαρμογή και η εξάσκησή του θεραπευόμενου, στο μεσοδιάστημα από συνεδρία σε συνεδρία, σε συνθήκες και δεξιότητες που συζητούνται, συμφωνούνται και μαθαίνονται στη θεραπεία. Επιπλέον, η συμβολή της στην αυτοπαρατήρηση, την κατανόηση και αυτορρύθμιση του θεραπευόμενου είναι ιδιαίτερα σημαντική. Παράλληλα με τον εκπαιδευτικό της ρόλο, η εργασία για το σπίτι κινητοποιεί τον θεραπευόμενο και ενισχύει το μήνυμα της προσωπικής ευθύνης για την αλλαγή. Η εργασία για το σπίτι προσαρμόζεται στον κάθε θεραπευόμενο, στις ανάγκες του και στη φύση του προβλήματος που τον απασχολεί.

Στην πραγματικότητα πρόκειται για ένα κάπως πιο περίπλοκο ερώτημα ως προς την απάντησή του. Σε κάποιες διαταραχές, όπως για παράδειγμα στην ψυχωσική συνδρομή καθώς και άλλες ψυχιατρικές νόσους, η λήψη αγωγής είναι επιβεβλημένη. Δεν ισχύει όμως κάτι τέτοιο για όλο το εύρος των ψυχικών διαταραχών. Είναι πολλές οι περιπτώσεις που για την ανακούφιση αγχωδών, συναισθηματικών και άλλων διαταραχών προτείνεται η ψυχοθεραπεία και άλλες που, για τις ίδιες ψυχικές δυσκολίες, προκρίνεται ο συνδυασμός ψυχοθεραπείας και φαρμακοθεραπείας. Αυτό εξαρτάται από διάφορους παράγοντες, όπως η χρονιότητα, η ένταση, ο βαθμός δυσφορίας, ο βαθμός έκπτωσης της λειτουργικότητας κ.α. Ο φόβος εθισμού και η πιθανή ύπαρξη παρενεργειών είναι δύο βασικοί λόγοι που οδηγούν πολλά άτομα σε μια διστακτική έως και αρνητική στάση απέναντι σε μια φαρμακευτική αγωγή. Ωστόσο, η αγωγή βοηθά, μεταξύ άλλων, στη μείωση των συμπτωμάτων γεγονός που δημιουργεί καλύτερες συνθήκες προκειμένου να δράσει η ψυχοθεραπεία. Αρμόδιος, όμως, για να αποφασίσει αν κάποιος χρειάζεται να λάβει φαρμακευτική αγωγή είναι ο ψυχίατρος, για αυτό και συχνά ο θεραπευτής μπορεί να παραπέμψει τον θεραπευόμενο σε έναν ψυχίατρο προκειμένου να αξιολογήσει την κατάσταση και το όφελος από την χορήγηση μιας αγωγής.

Το άγχος είναι ένα φυσιολογικό συναίσθημα το οποίο φέρουμε εγγενώς και στην πραγματικότητα λειτουργεί σαν ένας προστατευτικός μηχανισμός από πιθανούς κινδύνους που μας απειλούν. Εξελικτικά, στη σύγχρονη εποχή ερεθίσματα που αναγνωρίζονται ως απειλητικά δεν έχουν να κάνουν μόνο με την επιβίωσή μας αλλά πολλά από αυτά έχουν συμβολικό χαρακτήρα και “απειλούν” την αυτοεικόνα μας, την εκπλήρωση των επιθυμιών και των αναγκών μας ή το πρότυπο μιας καλής ζωής όπως το έχουμε διαμορφώσει στο μυαλό μας. Το άγχος πρόκειται για ένα αίσθημα ανησυχίας που μπορεί να σχετίζεται με διάφορα θέματα, όπως τα οικονομικά, η εργασία, οι σχέσεις, η υγεία κ.α και λειτουργεί πολλές φορές εποικοδομητικά, κινητοποιώντας μας να αναλάβουμε δράση προκειμένου να αναλάβουμε δράση, να προσπαθήσουμε περισσότερο και να πάρουμε τις “καλύτερες” αποφάσεις για τη ζωή μας. Μπορεί να κυμαίνεται από ήπιο έως σοβαρό και στην περίπτωση που είναι πράγματι έντονο και συνεχές καταλήγει τελικά να ακινητοποιεί το άτομο, να το εξουθενώνει συναισθηματικά και να το καθιστά δυσλειτουργικό, επηρεάζοντας την ευχαρίστηση και ικανοποίηση που βιώνει από την καθημερινότητά του. Τότε κάνουμε λόγο για ύπαρξη παθολογικού άγχους στο πλαίσιο κάποιας αγχώδους διαταραχής.

Στο Διαγνωστικό και Στατιστικό Εγχειρίδιο Ψυχικών Διαταραχών (Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders, DSM) της Αμερικανικής Ψυχιατρικής Εταιρείας (American Psychiatric Association, APA) οι αγχώδεις διαταραχές περιλαμβάνουν την διαταραχή πανικού, με αγοραφοβία ή χωρίς αγοραφοβία, τις ειδικές φοβίες, όπως η κλειστοφοβία, τη διαταραχή μετατραυματικού στρες, τη διαταραχή κοινωνικού άγχους (κοινωνική φοβία) και τη γενικευμένη αγχώδη διαταραχή. Συγγενείς με το άγχος είναι και οι φοβίες κατά τις οποίες το άτομο έχει μια υπερβολική ή μη ρεαλιστική αίσθηση κινδύνου για μια κατάσταση ή ένα αντικείμενο. Όταν μια φοβία είναι πολύ έντονη το άτομο μπορεί να οργανώσει τη ζωή του γύρω από την αποφυγή της, γεγονός που το περιορίζει και προκαλεί εκ νέου άγχος.

Αν αισθάνεστε ότι βιώνετε υπερβολικό και ανεξέλεγκτο άγχος, σε βαθμό που σας ταλαιπωρεί, σας εμποδίζει να ανταπεξέλθετε στις καταστάσεις και σας αποτρέπει να ζήσετε όπως επιθυμείτε ίσως είναι δείγμα πως ο μηχανισμός αυτός έχει απορρυθμιστεί και πως χρειάζεστε τη βοήθεια ενός ειδικού για να τον επαναφέρετε σε μια πιο ισορροπημένη λειτουργία.

Η θλίψη είναι ένα συναίσθημα απαιτητικό ως προς τη διαχείρισή του εξαιτίας του ψυχικού πόνου που το συνοδεύει αλλά και των καταστάσεων που συνήθως το πυροδοτούν. Είναι, όμως, ένα φυσιολογικό συναίσθημα που μπορεί να αποβεί ακόμα και “χρήσιμο”, καθώς αποτελεί μέτρο σύγκρισης για τη χαρά και αναδεικνύει την πιθανή ύπαρξη ελλειμμάτων στη ζωή μας, ώστε να ενεργοποιηθούμε να ικανοποιήσουμε ανάγκες μας και να “φροντίσουμε” ό,τι τυχόν έχουμε παραμελήσει. Μπορεί να είναι αποτέλεσμα διάφορων καταστάσεων που μας δυσκολεύουν, αλλαγών, απωλειών, απογοητεύσεων, συγκρούσεων κ.α.

Η κατάθλιψη όμως, από την άλλη, δεν είναι απλώς μια μικρή περίοδος θλίψης, πλήξης ή στεναχώριας αλλά κάτι πιο βαθύ και επίμονο που διαρκεί εβδομάδες, μήνες, ακόμα και χρόνια και αποτελεί μια ψυχική νόσο που διαγνωστικά εντάσσεται στις διαταραχές της διάθεσης, μαζί με τη μανία, τη δυσθυμία και την κυκλοθυμία. Το άτομο εμφανίζει καταθλιπτική διάθεση σχεδόν καθόλη τη διάρκεια της ημέρας, απώλεια ενδιαφέροντος και ευχαρίστησης για δραστηριότητες που μέχρι πρότινος το ευχαριστούσαν και, παράλληλα, μπορεί να εκδηλώνει τάση απόσυρσης, παραίτηση, έλλειψη βούλησης και κινήτρου, ευερεθιστότητα, διαταραχές στη συγκέντρωση, στη διατροφή και στον ύπνο, εύκολη κόπωση, σωματικές ενοχλήσεις, απώλεια σεξουαλικής διάθεσης, αισθήματα αναξιότητας, σκέψεις αυτοκαταστροφής, ακόμα και απόπειρες. Η συμπτωματολογία της διαφέρει ανάλογα με τη σοβαρότητά, την ένταση και τη χρονιότητά της.

Δεν είναι σαφές τι ακριβώς μπορεί να προκαλέσει την κατάθλιψη. Φαίνεται όμως πως έχει να κάνει με έναν συνδυασμό προδιάθεσης, στρεσογόνων γεγονότων που λειτουργούν ως εκλυτικά ερεθίσματα για την πυροδότησή της και συγκεκριμένων χαρακτηριστικών προσωπικότητας που ενισχύουν την αρνητική νοηματοδότηση των πραγμάτων και καθιστούν το άτομο περισσότερο ευάλωτο από άλλα. Η κατάθλιψη δεν είναι ένα σημάδι αδυναμίας ή τεμπελιάς ή κάτι που θα ξεπεράσετε μόνοι, κάνοντας υπομονή ή πιέζοντας τον εαυτό σας, αλλά μια πραγματική ψυχική ασθένεια για την οποία χρειάζεται η βοήθεια ενός ειδικού.

Ο θυμός, παρότι πολλές φορές αντιμετωπίζεται σαν κάτι κακό και απευκταίο, αποτελεί ένα φυσιολογικό συναίσθημα που συνήθως σχετίζεται με γεγονότα, αναμνήσεις, σκέψεις, συμπεριφορές. Συχνά, μάλιστα, κρύβει άλλα συναισθήματα ή έπεται αυτών, όπως στεναχώρια, απόρριψη, ντροπή. Ο θυμός μπορεί να έχει διαβαθμίσεις ως προς τη συχνότητα, την ένταση, τη συμπεριφορά και τη διάρκεια, η φύση και η οξύτητα των οποίων υποδεικνύουν την ύπαρξη ή μη προβλήματος. Το πρόβλημα αφορά στη συνεχή εσωτερίκευσή του ή στην ακραία εκδήλωσή του που ξεφεύγει ορίων και προκαλεί επιπτώσεις σε διάφορους τομείς της ζωής του ατόμου καθιστώντας το δυσλειτουργικό. Ο διαρκής και έντονος θυμός μπορεί να βλάψει τις διαπροσωπικές σχέσεις, τον επαγγελματικό βίο, να οδηγήσει σε κατάχρηση ουσιών, βία, παραβατικότητα, ενώ συνδέεται και με διάφορα σωματικά και ψυχικά προβλήματα, όπως αγχώδεις και συναισθηματικές διαταραχές. Αν αντιμετωπίζετε έντονες και συχνές εκρήξεις θυμού τις οποίες δεν μπορείτε να ελέγξετε ίσως είναι μια ένδειξη ότι χρειάζεται να επαναπροσδιορίσετε τα πράγματα και να αναζητήσετε βοήθεια.

Η προσωπικότητα αφορά στο σύνολο των ψυχικών φαινομένων και περιλαμβάνει, μεταξύ άλλων, νοητικές λειτουργίες, γνωρίσματα, στόχους, συμπεριφορές. Τα όρια μεταξύ της λεγόμενης “υγιούς” προσωπικότητας και της διαταραγμένης είναι δύσκολο να οριστούν με σαφήνεια καθώς οι περισσότεροι άνθρωποι διατηρούν, σε έναν βαθμό, στοιχεία τουλάχιστον μιας διαταραχής προσωπικότητας. Ωστόσο, τα άτομα με διαταραχή προσωπικότητας διαφοροποιούνται σημαντικά από τον μέσο όρο των ανθρώπων σχετικά με το πώς σκέφτονται, αντιλαμβάνονται, αισθάνονται και συσχετίζονται.

Στο διαγνωστικό εγχειρίδιο της ψυχιατρικής υπάρχει μια ολόκληρη ενότητα αφιερωμένη στις διαταραχές προσωπικότητας και περιλαμβάνει την Παρανοειδή, Σχιζοειδή, Σχιζότυπη, Αντικοινωνική, Μεταιχμιακή (Οριακή), Ιστριονική (Δραματική), Ναρκισσιστική, Αποφευκτική, Εξαρτητική και Ψυχαναγκαστική διαταραχή προσωπικότητας. Οι διαταραχές προσωπικότητας χαρακτηρίζονται από σταθερά, άκαμπτα, δυσπροσαρμοστικά πρότυπα συμπεριφοράς που εκδηλώνονται σχεδόν σε όλο το φάσμα ζωής του ατόμου και καταλήγουν να προκαλούν δυσλειτουργία, δυσφορία και αναστάτωση στο ίδιο και στο περιβάλον του. Άτομα με διαταραχή προσωπικότητας, εμφανίζουν συμπεριφορές που αποκλίνουν από τις κοινωνικές νόρμες, δυσκολεύονται στη διαπροσωπική επικοινωνία, στη σύναψη και διατήρηση ουσιαστικών σχέσεων, στη βίωση, διαχείριση και “υγιή” έκφραση συναισθημάτων –ιδιαίτερα των δυσφορικών- και στον έλεγχο της παρορμητικότητας. Οι διαταραχές προσωπικότητας, συχνά, συνοδεύονται και από άλλα προβλήματα ψυχικής υγείας όπως, για παράδειγμα, άγχος, κατάθλιψη, κατάχρηση ουσιών. Εντούτοις, η χρήση του όρου «διαταραχή προσωπικότητας» δεν πρέπει να γίνεται με ευκολία και, καθώς μιλάμε για μια διάγνωση, προϋποθέτει σημαντική και εξειδικευμένη επαγγελματική εμπειρία.